مایع مغزی نخاعی و ام اس؛ روش انجام آزمایش مایع نخاعی

ام اس یا مالتیپل اسکلروزیس

بیماری ام اس یکی از بیماری های خودایمنی است. در این بیماری سیستم ایمنی به بافت عصبی حمله می کند و باعث تخریب آن می شود. در بیماری ام اس غلاف میلین اعصاب دستگاه عصبی مرکزی از بین می رود. همین موضوع باعث بروز مجموعه علائم مربوط به این بیماری می شود.

” تشخیص ام اس می تواند کمی مشکل باشد. زیرا هیچ آزمایش واحدی وجود ندارد که بتواند به تنهایی این بیماری را تشخیص دهد. درواقع، تشخیص آن به طور معمول نیاز به آزمایش های متعددی دارد. زیرا این بیماری علائم مشابهی با دیگر بیماری ها دارد. برای مثال بیماری که با علائم ام اس مراجعه می نماید، می تواند با همان علائم به تومور مغزی نیز مبتلا باشد. برای رد کردن بیماری های دیگر با علائم مشابه نیاز است تا آزمایش های متعددی انجام شود. “

تشخیص بیماری ام اس یا مالتیپل اسکلروزیس

تشخیص این بیماری بر اساس علائم و نشانه‌های بیماری همراه با تصاویر ام آر آی مغز (Brain MRI) و آزمایش مایع نخاعی کمر (CSF) انجام می‌شود که به روند درمان بیماری ام اس کمک شایانی می کنند.

آزمایش مایع مغزی نخاعی از کمر

از جمله آزمایشات کمکی که در تشخیص ام اس بسیار سودمند است، بررسی مایع مغزی نخاعی (CSF) از طریق کمر می‌باشد. در این آزمایش که در عوام به گرفتن آب کمر معروف است،‌ پزشک یک سوزن را از ناحیه کمر داخل فضای نخاعی می‌کند و مقداری از مایع مغزی نخاعی را خارج و به آزمایشگاه می‌فرستد.

ارسال آزمایش مایع مغزی نخاعی برای تشخیص ام اس ضروری نیست اما در موارد زیر می‌تواند به تشخیص ام اس کمک کند:

• هنگامی که علائم بیمار به طور دقیق نشان‌ دهنده بیماری ام اس نباشند و پزشک شک بالینی داشته باشد.
• هنگامی که بیمار علائم ظاهری ام اس را دارد اما در تصویربرداری ام آر آی (MRI) یافته‌ها بطور کامل به نفع تشخیص ام اس نیست.
• زمانی که علائم بیمار و یافته‌های تصویربرداری کمک کننده نیستند.
• در جمعیت‌هایی که انتظار ابتلا به بیماری ام اس نداریم. (مثلاً افراد بسیار مسن یا کودکان)

روش انجام آزمایش مایع نخاعی

آزمایش مایع نخاعی روش انجام پیچیده‌ای ندارد. به‌عبارتی در آزمایش مایع نخاعی روش گرفتن مایع یک روش مرسوم است که البته به‌طور کلی می‌توان فرآیند انجام آزمایش مایع نخاعی را به مراحل زیر تقسیم‌ بندی کرد:

۱) قبل از انجام آزمایش مایع نخاعی

معمولاً از مراجعه‌کننده خواسته می‌شود تا لباس یک‌بار مصرفی که از طرف بیمارستان تهیه می‌نمایید را بپوشد. چند نوع حالت بدنی برای انجام آزمایش مایع نخاعی وجود دارد:

• فرد به پهلو دراز می‌کشد و زانوها را به سمت قفسه سینه جمع می‌کند.
• یا می‌نشیند و روی یک سطح ثابت به جلو خم می‌شود.

این موقعیت‌ها کمر را خم، فضاهای بین مهره‌ها را باز و کار تکنسین را برای وارد کردن سوزن آسان‌تر می‌کند. سپس قسمت پشتی با صابون ضد عفونی‌کننده یا ید شسته و با یک پارچه استریل (گان) پوشانده می‌شود.

۲) در هنگام انجام آزمایش مایع نخاعی

قبل از وارد کردن سوزن، یک بی حس‌ کننده‌ موضعی به قسمت پایین کمر تزریق می‌شود تا محل سوراخ شده را بی‌حس کند.

یک سوزن نازک و توخالی بین دو مهره‌ پایینی (ناحیه‌ کمر)، از طریق غشای نخاعی (Dura) به کانال نخاع وارد می‌شود. در این قسمت از عمل ممکن است در پشت فشاری احساس شود.

هنگامی که سوزن در جای خود قرار گرفت، ممکن است از طرف تکنسین درخواست شود که فرد موقعیت خود را کمی تغییر دهد. در این حالت ابتدا فشار مایع مغزی نخاعی اندازه‌گیری و مقدار کمی مایع خارج و فشار مجدداً اندازه گیری می‌شود. در نهایت سوزن خارج شده و محل سوراخ با بانداژ پوشانده می‌شود.

۳) پس از انجام آزمایش مایع نخاعی

پس از انجام آزمایش مایع نخاعی باید موارد زیر را در رعایت کنید:

• برای استراحت برنامه ریزی کنید.
• روزی که آزمایش مایع نخاعی انجام می‌شود در فعالیت‌های سنگین شرکت نکنید. اگر شغل شما نیازی به فعالیت بدنی نداشته باشد، می‌توانید به سرکار بازگردید.
• اگر درد دارید، از پزشک خود بخواهید که برای شما مسکن تجویز کند. یک داروی تسکین‌ دهنده‌ بدون نسخه حاوی استامینوفن می‌تواند به کاهش سردرد یا کمردرد کمک کند.

عوارض آزمایش مایع نخاعی

اگر چه آزمایش مایع نخاعی به‌طور کلی ایمن شناخته می‌شود، اما خطراتی را به‌ همراه دارد که شامل موارد زیر هستند:

• سردرد

حدود ۲۵ درصد از افرادی که تحت آزمایش مایع نخاعی (پونکسیون کمری) قرار می‌گیرند، پس از آن به‌دلیل نشت مایع به بافت‌های مجاور دچار سردرد می‌شوند.

سردرد معمولاً چند ساعت تا دو روز پس از آزمایش مایع نخاعی شروع می‌شود و ممکن است با حالت تهوع، استفراغ و سرگیجه همراه باشد. اصولاً سردرد در هنگام نشستن یا ایستادن وجود دارد و پس از دراز کشیدن برطرف می‌شود و ممکن است از چند ساعت تا یک هفته یا بیشتر طول بکشد.

• ناراحتی یا درد کمر

ممکن است پس از انجام عمل، درد یا حساسیت در ناحیه‌ کمر خود احساس کنید. درد ممکن است به قسمت پشت پاها هم منتشر شود.

• خون‌ریزی

خون‌ریزی ممکن است در نزدیکی محل سوراخ یا به ندرت در فضای اپیدورال رخ دهد.

• هرنی یا فتق ساقه‌ مغز

افزایش فشار داخل جمجمه به‌دلیل تومور مغزی یا موارد دیگر می‌تواند منجر به فشرده‌سازی ساقه‌ مغز پس از برداشتن نمونه‌ای از مایع مغزی نخاعی و در نهایت فتق ساقه‌ مغز (Brainstem herniation) شود.

ویژگی‌ها و یافته‌های آزمایش مایع مغزی نخاعی در ام اس

در بررسی آزمایشگاهی مایع مغزی نخاعی در افراد مبتلا به ام اس می‌توان موارد زیر را یافت:

• فشار مایع مغزی نخاعی معمولاً در بیماران ام اس طبیعی است.
• باند‌های الیگوکلونال در ۹۵ درصد از افراد مبتلا به بیماری ام اس یافت می‌شوند.
• IgG در مایع مغزی نخاعی (CSF) نسبت به سایر پروتئین‌ها افزایش می یابد.
• تعداد گلبول‌های سفید (WBC) در مایع مغزی نخاعی در دو سوم بیماران طبیعی و در یک سوم بیماران به ۱۵ عدد در هر میکرولیتر و در تعداد اندکی به بیش از ۵۰ عدد در هر میکرولیتر می‌رسد.
• لنفوسیت‌های سلول‌های غالب در مایع مغزی نخاعی هستند.

بدیهی است که موارد فوق الذکر باید با یافته‌های تصویربرداری و علائم بیمار تفسیر شوند و به تنهایی نمی‌توانند کمکی در تشخیص ام اس داشته باشند. زیرا که حدود ۸ درصد از افرادی که ام اس ندارند، ممکن است باندهای الیگوکلونال در مایع مغزی نخاعی داشته باشند و از طرفی عوامل عفونی نظیر مننژیت یا انسفالیت ویروسی و نیز نوروپاتی‌ها می‌توانند باعث افزایش گلبول‌های سفید و پروتئین‌ها در مایع مغزی نخاعی شوند.

جمع بندی

” اساس تشخیص ام اس بر اساس یافته‌های بالینی انجام می‌شود و شرح حال و معاینه فیزیکی توسط بهترین متخصص مغز و اعصاب نقش مهمی در این زمینه دارند. پس از گرفتن شرح حال و انجام معاینه فیزیکی، تصویربرداری ام آر آی مغز (Brain MRI) می‌تواند در تشخیص بیماری ام اس کمک بسیاری کند. درکنار همه این‌ها اگر همچنان شک تشخیصی وجود داشته باشد باید آزمایش مایع مغزی نخاعی و آزمایش خون انجام شود. “

دکتر عبدالرضا ناصر مقدسی متخصص مغز و اعصاب و درمان بیماری ام اس (MS) در بیمارستان سینا مرکز تحقیقات ام اس

 نویسنده: دکتر عبدالرضا ناصر مقدسی