علم و نفت: داستانی از 110 سال نبود تفکر علمی در فراز و نشیب سیاسی و اقتصادی
عبدالرضا ناصر مقدسی
در رورنامه شرق به چاپ رسده است
29 اسفند و 28 مرداد یادآور دو حادثه بزرگ در تاریخ معاصر ایران است. یکی از ملی شدن صنعت نفت سخن می گوید. جایی که دست انگلیسی ها از نفت ایران کوتاه شد و دکتر محمد مصدق توانست حق حاکمیت ایران را بر منابع خود به کرسی بنشاند. دیگری اما یکی از بزرگترین تراژدی های تاریخ معاصر ایران است. وقتی دولت محمد مصدق سقوط می کند و فضایی از ناامیدی بر ایران حاکم می شود. بی شک داستان مصدق داستان نفت نیست. بلکه تقابلات سیاسی و روابط قدرت حرف اصلی را در این بین زده و نفت بنوعی وصل کننده ی این موضوعات به یکدیگر بوده است. وقتی روزنامه شرق موضوع آخرین پنج شنبه سال را به موضوع علم و صنعت ملی شدن نفت اختصاص داد فهمیدم چقدر برای نوشتن چنین موضوع مهمی منابع اندک و ناچیز است. واقعا نقش علم در ملی شدن صنعت نفت چه بود؟ دانشگاه ها چه کمکی به دکتر محمد مصدق کردند؟ تقاضای محمد مصدق از دانشگاه ها جهت تسهیل ملی شدن و تداوم آن چه بود؟ آیا عدم توجه مصدق به نهادهای علمی می توانست یکی از دلایل سقوطش بلاشد؟ آیا ملی شدن صنعت نفت به علم نیاز نداشت؟ آیا نهادهای علمی سبب نهادینه شدن یک مفهوم در سطح جامعه نمی شوند؟ نقش نهادهای علمی در تداوم یک تفکر سیاسی و جلوگیری از اضمحلال و سقوط آن چیست؟ اینها همه سوالاتی بود که ناگهان برای من مطرح شد. سوالاتی که گرچه بسیار مهم می نمود اما متاسفانه چندان به آن پرداخته نشده و چه بسا همین موضوع یکی ازدلایل سقوط جنبش های سیاسی در ایران است. وقتی به این سوال های مهم فکر کردم ناگهان یاد دوران محمد خاتمی افتادم . زمانی که من هم یک دانشجوی پرشورذبودم که به تحولات سیاسی ایران بسیار دلبسته بود . تحولاتی که البته بعد از چند سال دیگر چیزی از آن باقی نماند. و وقتی خوب فکر کردم متوجه شدم که چیزی به نام رشد نهادهای علمی نیز در این دوران وجود نداشت تا مفهوم اصلاحات را نهادینه کند و باز جالب است که داستان تمام دولت های صد سال اخیر بشکلی با نفت و نحوه استفاده از آن گره خورده او ما هنوز با نفت همان رفتاری را می کنیم که در گذشته انجام شده بود.
تفکر علمی و فراز و فرودهای سیاسی:
همانطور که گفتم بررسی دوران دکتر مصدق من را به یاد دوران اصلاحات و محمد خاتمی می اندازد. با این تفاوت که من صرفا خواننده ی گزارشات و کتابهایی هستم که در دوران محمد مصدق به چاپ رسیده است. البته سعی کرده ام در این خوانش ها به نظریات متفاوت در مورد این دوره مهم تاریخی توجه کنم و اینطور نباشد که با قهرمان ساختن محمد مصدق چشم بر اشتباهات او ببندم. اما دوره سید محمد خاتمی دورانی بود که من آن را بطور کامل تجربه کردم. من ورودی سال 1375 دانشگاه علوم پزشکی شیراز بودم. و مثل بسیاری دیگر سری پرشور داشتم و نتنها وقایع سیاسی را دنبال می نمودم بلکه به وسع خود نیز در آنها مشارکت می نمودم. در سخنرانی ها و جلسات شرکت می کردم. روز دوم خرداد 1376 را به خوبی به یاد دارم. وقتی بر درب دانشکده پزشکی بطور مرتب آمار رای های اعلام شده توسط وزارت کشور را می چسباندند برای من که خیره به این آراء شده بودم چنین موفقیتی باورپذیر نبود. دوران بعد از دوم خرداد بسیار پر شور بود و من واقعا برای دانشجویان کنونی متاسفم که چرا چنین دورانی را تجربه نمی کنند. سخنرانی های بسیار، جلسات متعدد، روزنامه ها، نشریات و کتابها همه و همه محیط بسیار باروری را بوجود آورده بودند. البته باید به آنها موارد بسیاری از اتفاقات سیاسی را هم اضافه کرد که سیمای جامعه را بشدت دستخوش تاثیر قرار می داد. با گذشت زمان اما انگار همه چیز تغییر کرد. تمام آمال ما به هیچ رسید. و من مثل بسیاری دیگر سرخورده تر از همیشه به کار خود مشغول شدم. دیگر از آن شور و شر خبری نبود. من بودم و بیمارستان و بیمارانم. همین. اما چرا اینگونه شد؟ با تمام احترامی که برای سید محمد خاتمی قائلم حالا که با فاصله زمانی به آن روزها نگاه می کنم نمی توانم همه تقصیرات را بر کارشکنی ها و دشمنی ها و سنگ اندازی های گروه های مخالف انتساب دهم. حالا خیلی بیشتر از ان روزها خود آقای خاتمی را نیز مسئول بخشی از این شکست می دانم. می توانم از نرم خویی بیش از حد او که شاید در مقام بالاترین شخص سیاسی چندان محلی از اعراب نداشته باشد بنویسم. از اینکه چگونه قدم به قدم از تمام وعده ها و اهداف خود عقب نشینی کرد. جایی که می توانست و می بایست امتیاز بگیرد نگرفت و سرآخر هم همه چیز را واگذار کرد. و نتیجه اش در نهایت همان چیزی شد که این روزها در ایران عزیزمان شاهد هستیم. اما به یکی از مواردی که بدان فکر نکرده بودم ایجاد نهادهای علمی بود. دانشگاه های ما بدلیل جو نسبتا باز ان روزها و ان همه صداهای متفاوتی که بعد از سالها حالا به گوش می رسید از رونق بسیاری برخوردار شده بودند اما از نظر رشد تفکر علمی یعنی امری که به نهادینه شدن ارزشها در فرهنگ جامعه منتهی می شود کوتاهی بسیاری شد. حالا که آن تجربه را ورق می زنم و به تمام آن سالها فکر می کنم مهم ترین ضعف این جامعه و فرهنگ استبداد زده را نقص بزرگ در سیستم آموزشی می دانم. مهم ترین جایی که هر سیاستمدار و نیز مصلح اجتماعی و هر کسی که به فکر بهبود شرایط این سرزمین است باید هم و غم خود را در بهبود آن بگذارد، توجه به ارتقای و بهبود سیستم آموزشی از پایین ترین سطوح تحصیلی تا دانشگاه های ماست. توجه به این موضوع با فراز و نشیب های بسیاری در تاریخ معاصر روبرو بوده است و اکثرا هم در این زمینه کوتاهی شده و آن را موضوعی ثانوی تلقی کرده اند. اما هرجا که این تفکر بوده ولو بنیان گذار آن فرصت کمی داشته، بذر و دانه ای که کاشته به چنان درخت باروری بدل شده که حتی محصول آن را در این روزهای فلک زده آموزش ما نیز می توان چید و چشید. کسانی چون عباس میرزا یا امیرکبیر از این گونه افراد بودند. کاری به قهرمان سازی پیرامون این دو شخصیت تاثیر گذار ندارم. آنها نیز همانند هر سیاستمدار بزرگی اشتباهاتی نیز داشتند و نقد درست آنها و نشان دادن نقاط قوت و ضعفشان می تواند راهنمایی برای آینده کشتی سرگردان توسعه در دریای پرتلاطم وقایع ایران باشد. آنها بدرستی دریافتند که جز با پایه گذاری سیستم درست آموزشی هیچ گاه اوضاع این مملکت به صلاح نخواهد نشد. این بود که امیرکبیر دست به تاسیس دارالفنون زد که اولین شکل آموزش مدرن در ایران بود. اگر چه امیرکبیر عمر وزارت بسیار کوتاهی داشت و به سرعت خونش در فین کاشان به خاک رسید اما هیچ کس نیست که نداند دارالفنون چه نقش مهمی در سیستم آموزشی این مملکت و تربیت چندین نسل از بزرگترین و موثرترین افراد و شخصیت های تاریخ ما را داشته است. در ادامه این افراد باید از مرحوم ذکاء الملک فروغی یاد کرد که با نقش حیاتی در تاسیس دانشگاه تهران، فرهنگستان ایران و انجمن مفاخر ملی همین راه را آن هم بصورت بسیار گسترده تر انجام داد و هر چه اکنون بعنوان آموزش مدرن در این مملکت داریم مرهون تلاش های او و سایر افرادیست که این مهم را دریافته و همت بسیاری برای انجام آن بعمل آوردند. اما این اتفاقی نبود که چه در دوران مرحوم مصدق و چه در دوران آقای خاتمی بیفتد. شاید وجود دانشگاه ها و موسسات آموزشی در دوران هر دو این بزرگواران سبب شد که آنها چندان بدین موضوع نپرداخته و در دنیای مشغله های سیاسی و حوادثی که هر روز اتفاق می افتاد رها شوند. برای من جای تعجب است که امیرکبیر نیز که از هر سو با دسیسه و دشمنی روبرو بود چگونه بر این امر اهتمام ورزید.
نفت و نهادهای علمی:
اما به ملی شدن صنعت نفت بپردازیم که با نام مرحوم دکتر مصدق گره خورده و چند روز دیگر سالگرد آن است. قبل از هرچیز باید عنوان نمود که علی رغم انتقادات ذکر شده، از ارزش کار بزرگی که دکتر محمد مصدق انجام داد کاسته نمی شود. اینکه نفت مال ایرانیان باشد و آنها از منافع آن بصورت تمام و کمال استفاده نمایند تنها در سایه همت و مبارزه دکتر محمد مصدق حاصل شد. قانون ملی شدن صنعت نفت که در 24 اسفند 1329 به تصویب مجلس شورای ملی و سپس در 29 اسفند به تصویب مجلس سنا رسید این گونه می گوید:« بهنام سعادت ملت ایران و بهمنظور کمک به تأمین صلح جهانی، امضاکنندگان ذیل پیشنهاد مینماییم که صنعت نفت ایران در تمام مناطق کشور بدون استثناء ملی اعلام شود یعنی تمام عملیات اکتشاف، استخراج و بهرهبرداری در دست دولت قرارگیرد.» و این چیزی نیست که هیچ ایرانی ای نخواهد و به تصویب رسیدن آن جز با همت دکتر محمد مصدق ممکن و میسر نمی شد. اما همانطور که محققان بی طرف گفته اند این دلیلی نمی شود که چشم بر خطاهای او بسته و از او به جای یک انسان بمثابه یک اسطوره نام برده شود. چه شد که مصدق شکست خورد؟ و آیا نباید یک سیاستمدار به همان اندازه که در موفقیت هایش ستایش می شود برای شکست هایش نکوهیده شود؟
آیا قهرمان شدن می تواند باعث بهبود روند پیشرفت یک مملکت شود؟ و یا نه، برای پیشرفت یک مملکت نباید به قهرمان شدن اندیشید؟ چرا مصدق مجلس را منحل کرد؟ چرا باب گفتگو با محمدرضاشاه را نگشود؟ چرا بسیاری از دوستانش – علی رغم تمام حب و بغض های آنها و اشکالات عدیده شان- در نهایت به دشمنان او بدل شدند؟ چرا با دول غربی باب گفتگو را باز نکرد؟ و هزار چرای دیگر که در نهایت به سقوط دولت وی در کودتای 28 مرداد 1332 انجامید. بیشک منافع عظیم دشمنان داخلی و خارجی از عوامل بسیار مهم در سقوط دولت وی بود اما نقش یک سیاستمدار بزرگ آنهم در مملکت استبدادزده ای چون ایران علاوه بر پافشاری بر بسیاری از اهداف خود، گسترده کردن هر چه بیشتر دایره ی موافقان و تبدیل مخالف به موافق است. شاید در دنیای سیاست هنر گفتگو و دوراندیش بودن مهم ترین شرط برای رسیدن به این مهم باشد. ما همه از مصدق بعنوان قهرمان بزرگ ملی خود یاد می کنیم. اما واقعیت عملی این است که دولت او در 28 مرداد 1332 سقوط کرد و دایره تاثیرات منفی این سقوط تا همبن اکنون نیز گریبان ما را گرفته است. همانطور که گفتم بنده صرفا یک خواننده ی تاریخم. تاریخ معاصر از آن رو برای من مهم است که همانطوری که گفته شد من نیز اصطلاحا یک دوم خردادی بودم و به دورانی تعلق دارم که با دوران مصدق مقایسه می شد. به درست یا غلط بودن این مقایسه کاری ندارم اما این سوال برای من مطرح است که چرا تمام تلاش ها برای اصلاحات در این سرزمین باید به شکست منجر شود؟ و حالا که از سالهای پر شور اصلاحات گذشته علی رغم تمام احترام من به شخص سید محمد خاتمی او را نیز مسئول بخشی از این شکست و بر باد رفتن آرمان ها می دانم. و باز وقتی به همان دوران فکر می کنم مهم ترین ضعف را مشکل آموزش در ایران می دانم و تا زمانی که این مشکل برطرف نشود و سعی در نهادینه کردن مفاهیمی چون آزادی بیان و دموکراسی در ذهن تمام کودکان ما نگردد در بر همین پاشنه خواهد چرخید. این کار میسر نخواهد شد جز با یک سیستم درست آموزشی که اجازه تفکر، خلاقیت و اندیشیدن را به کودکان و دانشجویان ما بدهد.
همسو با همبن جستجو در چرایی نقص و ناکارآمد بودن سیستم آموزشی در ایران این سوال برای من پیش آمد که پشتوانه های علمی صنعت ملی شدن نفت چه بود؟ آیا همزمان با خلع ید بیگانگان از منابع نفتی، دانشکده های نفت نیز گسترش یافت؟ آیا سعی شد که علم روز مربوط به استخراج و بهره برداری از نفت در ایران تدریس گردد؟ شاید در آن بحبوحه مجادلات بزرگ سیاسی این سوال بی معنا بنظر برسد اما وقتی با کمال ناباوری پاسخ آن را دیدم فهمیدم که عمق مشکلات ما در این سرزمین خیلی بیشتر از آن چیزی است که ما تصور می کنیم. وقتی شروع به جستجو در این باب کردم در کمال ناباوری متوجه شدم که در آن زمان هیچ دانشکده ی نفتی در ایران وجود نداشته است. طبق مستنداتی که در سایت دانشگاه نفت موجود است و می توان جزئیات بیشتر آن را در مذاکرات مجلس سنا یافت در سال 1318 شرکت نفت ایران و انگلیس، آموزشگاهی را در شهر آبادان تاسیس نمود. افراد با مدرک دیپلم وارد این آموزشگاه می شدند و پس از سه سال به آنها مدرک مهندسی داده می شد. نکته قابل توجه اینجاست که با ملی شدن صنعت نفت این آموزشگاه تعطیل شد و در سال 1333 بود که پس از کودتای 28 مرداد 1332، دانشکده نفت آبادان گشایش یافت. وقتی از منظر آموزشی به موضوع نگاه کرده شود این انتظار هست که همسو با تحولات مربوط به ملی شدن صنعت نفت، به ابعاد آموزشی آن نیز توجه شود، همانند دارالفنونی که توسط امیرکبیر تاسیس شد تا آن نقص بزرگ نبود دانش در این مملکت جبران گردد. اما بنظر می رسد که هیچ دغدغه ای در این زمینه وجود نداشته است. حقیقتا هر چه گشتم نتوانستم علت تعطیلی این آموزشگاه را پیدا کنم. آیا نمی شد از همان مهندسینی که در آن پرورش یافته بودند برای ادامه کار آموزشگاه و حتی توسعه آن استفاده کرد؟ هر چه بوده دغدغه ای در مورد آن وجود نداشته است. طوفان وقایع سیاسی لزوم آموزش و رشد علم را در محاق برده بود. همه چیز حول محور ملی شدن صنعت نفت بعنوان رها کردن آن از دست انگلیس تمرکز یافته بود. ملی کردن بمعنای استقلال بود. نشانی از علم، رشد نهادهای علمی، کمک به فناوری های نفتی و استفاده از نفت برای رشد اقتصاد بدون نفت، رشد اقتصاد بدون نفت برای حفظ نفت برای آیندگان و هزار چیز دیگر در آن دیده نمی شد. لذا گرچه بنظر می رسد در طوفان حوادث آن سالها علم باید آخرین چیزی باشد که بدان پرداخت اما همانطور که از همین لیست کوتاه مشخص است علم جواب تمام سوالات حتی مفهوم ملی شدن و استقلال بود.
اما چه بر سر صنعت نفت ما آمد؟
صنعت نفت ما همان چیزی شد که اکنون مشاهده می کنیم. باز ذکر می کنم که من هیچ تخصصی در این زمینه نداشته و مطالعات من بیشتر بدلیل علاقه من به جنبه های عمومی ای است که سرنوشت مملکتم را تحت الشعاع قرار داده و نفت و گاز بعنوان مهم ترین محل درآمد دولت های معاصر از مهم ترین این جنبه ها محسوب می شود. پس من چیزی را می نویسم که بعنوان یک شهروند شاهد آن هستم. ایران بعنوان یکی از مهم ترین دارندگان ذخایر نفت و گاز متاسفانه بدلایل مختلف نمی تواند تاثیرگذاری چندانی بر بازارهای جهانی و تحولات سیاسی داشته باشد. و از آن مهم تر این روزها که همه نگران مذاکرات برجام هستیم و امیدواریم هر چه زودتر به نتیجه برسد می دانیم که فروش نفت نیز چندان وضعیت مناسبی نداشته، و از آن رو که اقتصاد ما اقتصادی نفتی است بالتبع سفره خانواده ها هم کوچکتر و کوچکتر شده است.اکنون همه بدنبال آن هستیم که ایران بتواند در بازارهای جهانی نفت خود را بفروشد و این تنها سهم ما از بازار بزرگ انرژی است. و البته باید عدم توانایی تاثیر گذاری در موارد سیاسی را هم در نظر گرفت که یک قدرت بزرگ نفتی بغیر از منافع اقتصادی، می توانست چنین پتانسیلی را نیز داشته باشد. در میانه تجاوز روسیه به اوکراین و مشکلات انرژی در اروپا، ایران می توانست بهترین استفاده را از این موضوع نموده و نفت و گاز اروپا را تعیین کند. موضوعی که همانند هزار فرصت دیگر بدلیلی که گفته شد، از دست رفت.
انگار از نظر محتوایی هنوز درگیر همان موضوع ملی شدن به همان شکلی هستیم که در سال 1329 به تصویب رسید. اصلا صحبتی از رشد پتروشیمی بخصوص رشد صنایع پایین دستی که می تواند مشاغل بسیاری را ایجاد کند نیست. صحبت از این نیست که به نفت بعنوان سرمایه ملی نگاه کرده شود که متعلق به ما و نسل ما نبوده و باید برای آیندگان حفظ شود و حفظ آن صرفا از طریق تبدیل نفت به یک ارزش افزوده میسر می گردد. تمام اینها و صدها چیز دیگر که از دایره درک من خارج است تنها در سایه رشد علم ممکن می شود و می بینیم که چنین علمی هنوز که هنوز است وجود ندارد. اگر هم بتوانیم نفتمان را در نهایت بفروشیم این نادانی ما فقط به قیمت تمام شدن ذخایر نفتی مان تمام می شود. آیندگان وقتی تاریخ ما را بخوانند سوالات بسیاری خواهند داشت که همه و همه زیر سایه نبود تفکر علمی در زمامداری این مملکت پنهان است.
بدون دیدگاه