علم در ایران باستان: ثبت جهان در سنگ نگاره ها

دکتر عبدالرضا ناصر مقدسی-این نوشته در روزنامه شرق به چاپ رسیده است

ایران مملو از هنرهای صخره ای است. فقط منطقه تیمره به تنهایی مساحت بسیار بزرگی از این سنگ نگاره ها را به خود اختصاص داده است. اگرچه به صورت پراکنده این نمادها را بررسی کرده اند؛ اما هنوز هیچ فرهنگ جامعی از این اولین طلیعه های هنری و فرهنگی انسان در فلات قاره ایران تالیف نشده است. البته باید توجه داشت با توجه به اینکه اکثر این هنرهای صخره ای به حال خود رها شده و در معرض تخریب و نابودی هستند، اگر عجله نکنیم دیگری چیزی برای ثبت و پژوهش باقی نخواهد ماند.

گنجینه های فرهنگی

مثل بسیاری دیگر از گنجینه های فرهنگی ما متاسفانه هیچ تلاشی برای حفظ این آثار بسیار مهم صورت نگرفته است. آنچه این جستار کوتاه بنا دارد درباره آن صحبت کند، نگاهی به بارقه هایی است که خود را در این سنگ نگاره ها نشان داده و می تواند به نوعی از پایه های تلاشی تلقی شود که بعدها به عنوان نگاه علمی خوانده می شود. البته باز باید تاکید کرد این گونه نیست که ما مطلبی علمی در این سنگ نگاره ها پیدا کنیم؛ بلکه فقط شاهد نگاه این انسان ها به جهان هستیم و توجه کنیم که همین نگاه و پیرایش آن است که خیلی بعدها نام مشاهده علمی را به خود می گیرد. درست است که این سنگ نگاره ها به هیچ وجه اولین مشاهده های انسان از جهان محسوب نمی شوند؛ اما باید اذعان کرد که از اولین نشانه های ثبت این مشاهده در کل گونه های سرده هومو به حساب می آیند.

اولین مشاهده جهان به خیلی وقت پیش از این بازمی گردد. وقتی که با ایجاد سرده هومو رشدی درخور توجه در مغز اتفاق افتاد و سبب شد که گونه های این سرده بتوانند معنایی فرای دیدن صرف در آنچه مشاهده می کنند، بیابند؛ اما شاید چیزی بیش از دو میلیون سال طول کشید تا این سرده قادر شود که آنچه را می بیند ثبت کند؛ بنابراین زمان کسب این توانایی باید بسیار مورد توجه قرار گیرد. اینکه چه خصلتی سبب شد که انسان این توانایی را پیدا کند، موضوع مهمی است که تاکنون مورد بحث قرار نگرفته است.

البته در این جستار ما به این لوازم و امکانات شناختی کاری نداریم. فقط می خواهیم به نفس موضوع یعنی شروع گسترده ثبت آنچه در جهان دیده می شود، نگاه کنیم و توجه کنیم که ثبت مشاهدات، یک اتفاق بزرگ در پیدایش بستری است که هزاران سال بعد به ایجاد درک علمی کمک بسیاری می کند. توجه داشته باشیم که ثبت مشاهدات با هنر صخره ای که در اینجا نیز مورد بحث قرار می گیرد، متفاوت است. بسیاری از آنچه در هنر صخره ای به ترسیم آمده، نمادهای انتزاعی بوده که هنوز ما درکی نسبت به معناهای آن نداریم؛ اما ثبت مشاهدات به معنای ترسیم جهان به آن صورت است که درک می شود؛ یعنی درخت و انسان ها و حیوانات و طبیعت و جهان اطراف آن طور که مغز پردازش می کند؛ بنابراین آنچه به وجود می آید، حتی می تواند منبعی بسیار غنی برای تحلیل و بررسی زیستگاه و محیطی باشد که انسان های آن روزگار در آن زندگی می کردند. فلات قاره ایران منطقه ای بسیار غنی از این سنگ نگاره هاست. اینکه چرا در این حجم و گستردگی عظیم این سنگ نگاره ها به وجود آمده اند، بی شک به آنچه ذکر شد، بی ارتباط نیست؛ بنابراین باید همه این سنگ نگاره ها را به مثابه کتاب بزرگی در نظر گرفت که به شدت نیاز به خوانش دارد.

امیدوارم این مهم محقق شود. برای اینکه نقش این سنگ نگاره ها را در رشد توانایی های انسان در مشاهده جهان اطراف درک کنیم، با یک مثال شروع می کنیم: سنگ نگاره ای بزرگ از صدها سنگ نگاره واقع در منطقه تیمره. این سنگ نگاره همان طور که مشاهده می کنید، انبوهی از بز کوهی را به روش های مختلف ترسیم کرده است. البته در میان آن نقشی از انسان نیز وجود دارد. بزهای کوهی هم به دلیل اینکه در فلات قاره ایران بسیار زیاد بوده اند و هم نقش زیادی در تغذیه انسان های آن روزگار داشته اند، از اهمیت فراوانی برخوردار بوده اند؛ بنابراین تکرار بی شمار نقش آن می تواند بازتاب دهنده نقش و اهمیت آنها در انسان هایی باشد که پیش از ۱۰ هزار سال قبل زندگی می کردند.

تمایل درونی برای نگارگری

در واقع در پله اول که بسیار هم مهم است، آنها دست به ثبت محیط اطراف خود زده اند؛ محیطی که در تغذیه و بقای شان نقش بسیاری داشته است. از اینجا به بعد کاربرد آن مطرح می شود: آیا این نگاره ها صرفا بیانگر یک تمایل درونی برای نگارگری است؟ یا اینکه این آثار کاربردی جادویی داشته اند؟ به هر صورت شکل تفسیر جهان نیز از لابه لای همین تصاویر و همین تمایل به کشیدن به وجود آمده است. این تصاویر شکلی برای تفسیر جهان نیز محسوب می شدند. همین تفسیر جهان نیز به عنوان اولین نطفه ها در نظریه پردازی بوده که هزاران سال بعد خود را مانند نظریه ای علمی یا نظریه ای فلسفی نشان داده اند. یک موضوع مهم دیگر در ثبت جهان، هم توجه به تشابهات و هم توجه به تفاوت هاست. همان طور که در این عکس و در بسیاری دیگر از سنگ نگاره ها دیده می شود، یک جاندار یا یک ابژه می تواند به تعداد زیاد تکرار شود.

با اینکه ما تشخیص می دهیم که همه آنها اکثرا نشان دهنده بز کوهی هستند؛ اما با هم تفاوت هایی نیز دارند. این تفاوت ها می تواند هم ناشی از ترسیم آنها توسط افراد مختلف و هم نشان دهنده نگاه به آنها از زاویه های مختلف باشد. با این حال تاکید بر برخی از خصوصیات مهم مانند چهارپا بودن، بدن کشیده و از همه مهم تر دو شاخ روی سر سبب می شود که همه در یک رده یعنی در رده بزهای کوهی قرار بگیرند. اگر با دقت بیشتر به همین تصویر نگاه کنیم، متوجه موضوعات جالب تری نیز می شویم. در پایین تصویر، یک حیوان متفاوت که بیشتر شباهت به سگ سانان دارد، کشیده شده است. نه تنها شاخی ندارد؛ بلکه توجه زیادی به بدن و همچنین پوزه آن شده است؛ به طوری که با اولین نگاه متوجه تفاوت آن با سایر جانوران این سنگ نگاره می شویم. همچنین درست در میانه این سنگ نگاره نیز انسانی دیده می شود که به شکلی ماهوی با هر دو جانور شرح داده شده متفاوت است؛ او در میانه این همه جانور ایستاده و دست هایش را به شکلی درخور توجه به پهلو زده است.

قدمت سنگ نگاره

به گمان من همین سنگ نگاره نشان می دهد که چگونه انسان در بیش از ۱۰ هزار سال پیش دست به ثبت دنیای اطراف خود زده است. در عین حال داستان های این سنگ نگاره به همین جا ختم نمی شود. در لابه لای این همه تصویر می توانیم تعدادی از اشکال انتزاعی را نیز مشاهده کنیم. اشکالی که دیگر فراتر از ثبت جهان بوده و به نوعی تفسیر آن نیز محسوب می شود. تنها راه درک بهتر این سنگ نگاره ها و آنچه درون آنها به تصویر کشیده شده، یک کار میدانی بسیار بزرگ است. از تمام سنگ نگاره های ایران باید تصویر برداری به عمل بیاید و تک تک آنها به صورت دقیق تحلیل شوند. درحالی که بسیاری از یادمان های بزرگ و مهم تاریخی ما در حال از بین رفتن هستند، بعید می دانم سازمانی دست به کاری چنین سترگ بزند.

دکتر عبدالرضا ناصر مقدسی متخصص مغز و اعصاب و درمان بیماری ام اس (MS) در بیمارستان سینا مرکز تحقیقات ام اس