آنچه امیرکبیر به ما می آموزد

نگاهی علم ورزانه به دستاوردهای امیرکبیر

عبدالرضا ناصر مقدسی

این مطلب در روزنامه شرق به چاپ رسیده است

در میانه اتفاقات پرشتاب این سرزمین وقتی دلم از همه اینها بشدت بدرد آمده و ذهنم توانایی هضم این همه‌ خبر بد را ندارد من و همسرم دل به جاده زدیم که کمی این ذهن و هیاهوی آن آرام شود اما نمی دانستیم بار دیگر و با شدت و ژرفای بیشتر درگیر تاریخ این سرزمین می شویم. تاریخی که چون شبکه ای باور نکردنی ما را از گذشته های دور به همین امروز ایران و اتفاقات پر آب چشمش وصل می کند. اما قبل از آنکه ببینیم چه شد و چه دیدیم، می خواهم به گذشته بازگردم تا ببینیم چگونه طبیبانه ها همه ی این حوادث را به هم وصل کرده اند. ببینیم  چگونه اهمیت علم در این داستان غمبار تنیده شده و چگونه غیاب علم توانسته این همه بلا بر کشور ما نازل کند.

داستان را از روزی شروع می کنم که درگیر تاریخ معاصر ایران آن هم از دریچه شغلم یعنی درمان بیماران شدم. بیمارستان سینا و حضور در بافت تهران ناصری جرقه ی آتش فروزانی بود که برای همیشه در زندگی من شعله گرفت و ذهن و دلم را سوزاند. برای همین است که در هر فرصتی سری به اتفاقات ریز و درشت تاریخ معاصر ایران می زنم و از انبوه حوادث و افرادی که در آن نقش داشته اند متعجب می گردم.

نمی دانستم بیمارستان سینا به نام «مریض خانه دولتی» اولین بیمارستان مدرن این سرزمین است. بیمارستانی که  خود و محیطی که در آن قرار گرفته  داستان های بسیاری از حوادث تاریخ معاصر برای گفتن دارد.  برای من اما از همه مهم تر صدای امیرکبیر بود که در میان این بیمارستان می پیچید. زیرا اگرچه «مریض خانه دولتی» چیزی حدود بیست سال پس از مرگ امیرکبیر احداث شد اما  این بیمارستان ثمره ی بلافصل دارالفنونی بود که او در ایران تاسیس کرد و بسیاری در آن خواندند و اولین بار طب جدید نیز در آن خوانده شد. پس درگیری من با این شخصیت بزرگ تاریخی از خلال درگیری ها و دغدغه های من در درمان بیماران رخ داد. اینکه تا چه حد همه مدیون امیرکبیر هستیم و تا چه حد اقدامات او بر اساس اهمیت علم و لزوم آن در رشد یک کشور بود موضوعی ست که شاید در میان آن همه حوادث دوران کوتاه زمام داری وی کمتر مورد توجه بوده است. بسخن دیگر نگاه علم ورزانه ای به کارنامه او نشده است.

اما توجه به اقدامات او نشان می دهد که امیرکبیر چقدر بر توسعه علم باور داشت و همت می ورزید و چقدر کار او  برای گسترش تفکر علمی بنیادی بود، آنقدر بنیادی که حتی امروز نیز صدای او از دیوارهای بیمارستان سینا به گوش می رسد. پس ببینیم از منظر علم ورزانه امیرکبیر چه کرد که علی رغم مرگش در فین کاشان صدایش در مراکز مختلف علمی این کشور می پیچد و به ما تلنگر می زند که نبود تفکر علمی چه ها که بر سرمان آورده و چه ها که نخواهد آورد.

اقدامات امیر کبیر در جهت توسعه علم:

بی‌شک تاسیس دارالفنون مهم ترين اقدام امیرکبیر در جهت توسعه علم و تفکر علمی در ایران بود. دارالفنون را می توان اولین دانشگاه مدرن ایران نامید که  مشاهیر بسیاری در آن درس خواندند و نام آوران این سرزمین شدند. پس از شکست های نظامی ایران از روسیه و عثمانی، ایرانیان متوجه عقب ماندگی علمی و تکنولوژیک خود در برابر قدرت های بزرگ جهانی شدند. این جملات منسوب به  عباس میرزا موید درجه تحقیری است که ایرانیان در این جنگها متحمل شدند:« آن چه قدرتی است که شما را تا این اندازه از ما برتر ساخته‌است. دلایل پیشرفت شما و ضعف ثابت ما کدام است؟ شما هنر حکومت کردن، هنر پیروز شدن، هنر به‌کارانداختن همهٔ وسایل انسانی را می‌دانید. درصورتی‌که ما گویی محکوم شده‌ایم که در منجلاب جهل غوطه‌ور باشیم و به زور دربارهٔ آیندهٔ خود بیندیشیم.

آیا قابلیت سکونت و باروری خاک و توانگری مشرق زمین از اروپای شما کمتر است؟ اشعهٔ آفتاب که پیش از آن که به شما برسد نخست از روی کشور ما می‌گذرد، آیا نسبت به شما نیکوکارتر از ماست؟

آیا آفریدگار نیکی‌دهش که بخشش‌های گوناگون می‌کند خواسته‌است که به شما بیش از ما همراهی کند؟ من که چنین اعتقادی ندارم.» بغیر از این ضعف بزرگ نظامی که با از دست دادن بخشهای زیادی از ایران همراه و موجب حقارت ایرانیان شد آنچه امیرکبیر در کشورهای روس و عثمانی دید نیز تاثیر بسیاری بر او گذاشت. او در ماموریت های خود به روسیه سفر کرد و همچنین  به مدت دوسال نماینده ایران در ارزنه الروم برای مذاکره با عثمانی جهت حل اختلافات مرزی بود. این تجربه توانست دید درستی به امیر کبیر در مورد علل عقب ماندگی ایران و ضرورت توسعه علم و اموزش آن ببخشد. تا پیش ازین سعی شده بود با اعزام ایرانیان به اروپا این معضل حل شود ولی امیرکبیر بدرستی فهمید که رشد علم نیازمند موسسات و نهادهای علمی ای است که درون خود مملکت ما به انبوهی از دانش آموزان آموزش داده و نیروی متخصص تولید نماید. او بدرستی فهمید که نمی توان با چند جوان تحصیل کرده در اروپا مشکل عقب ماندگی علمی این سرزمین را حل کرد. ما نیازمند نهادهای آموزشی ای هستیم که در نقاط مختلف کشور تاسیس و کارشان تعلیم و آموزش علم روز به مردم ایران باشد. این مهمترین ایده ای بود که می توانست به رشد فرهنگ علمی در ایران یاری رساند. او بجای اینکه دانشجو به اروپا اعزام کند دستور داد که معلم از اروپا بیاورند تا همان علم را به انبوهی از دانشجویان در ایران تدریس کنند. متاسفانه امیرکبیر حتی افتتاح دارالفنون را هم ندید. بعد از فوتش نیز کارشکنی هایی در پیشبرد کار دارالفنون صورت گرفت.

اما لزوم  تاسیس چنین نهاد آموزشی ای تا آن حد بود که علی رغم قتل امیرکبیر و مخالفت های میرزاآقاخان نوری، دارالفنون کار خود را شروع کرد. اگر چه امیر کبیر کارهای بسیاری چون اصلاح ارتش، ایجاد قراولخانه، بهبود چاپارخانه های دولتی و نیز سامان بخشی به وضعیت مالی و مالیاتی مملکت نیز انجام داد که بصورت غیرمستقیم تفکرعلمی را در ایران گسترش می داد اما تاسیس دارالفنون مهم ترين اقدامی بود که می توانست صورت بپذیرد.

امیرکبیر بدرستی فهمیده بود که پیشرفت ایران نیازمند علوم جدید است و بدون آنها ما می نمی توانیم از این عقب ماندگی نجات پیدا کنیم.

سفری طبیبانه به دیار امیرکبیر:

همانطور که گفتم شاید برخلاف بسیاری دیگر که تعاملشان با امیرکبیر بدلیل نقش بسیار مهم او در ارتقای مفاهیمی چون آزادی، قانون و مبارزه با فساد و ارتشا و اصلاح نظام حکمرانی  در ایران بوده ، تاکید وی  بر آموزش علم و رشد  تفکر علمی مرا تا بدین حد مجذوب این شخصیت  بزرگ تاریخی و ملی کرد. حضور در بیمارستان سینا بعنوان دانشجوی تخصص مغز و اعصاب و جستجو در مورد تاریخچه این بیمارستان مرا به سرعت به وقایع تهران ناصری کشاند. اینکه بیست سال بعد از تاسیس دارالفنون این بیمارستان بعنوان «مریض خانه دولتی» تاسیس شده بود کافی بود که پیاده راه بیفتم و در ابتدای ناصرخسرو، سراغ دارالفنون را بگیرم. اگر چه همیشه دربش بسته بود و من تاکنون نتوانسته ام در هوای آن چرخی بزنم ولی می شد حتی از سردر زیبایش نیز هیاهویی که در این سرزمین به پا کرد و اولین مروج مدرن علم در این مملکت شد را حس نمود.

یعنی آنچه در بیمارستان سینا می گذشت و علمی که من بعنوان یک دانشجو در این بیمارستان می آموختم مدیون امیرکبیر بود. از این رو دلبسته او شدم و سعی کردم هر آنچه از او باقی مانده را از نزدیک ببینم شاید کمی از حضور او را درک کنم. البته باید می گشتم تا نشانه هایی پیدا کنم. مثلا بفهمم که امیرآباد از آن رو امیرآباد است که امیرکبیر آن را احداث نمود، یا جامه اش که در موزه جواهرات ملی حفظ می شود، تا آنسوتر در حمام فین کاشان جایی که  دلاک امیر رگهای دو  دست او را برید همه و همه بخشی از پازل زندگی امیرکبیر را کامل می کرد. اما هنوز جاهای مهم دیگری نیز بود که مرا به تامل وادارد. یکبار که به تبریز رفته بودم در پارک امیرکبیر به خانه ی قدیمی او برخوردم که زمانی که در تبریز سکنا داشت در آن زندگی می کرد و خدا را شکر که حفظ شده بود.

اما سفر به فراهان بی‌شک از جنس دیگری بود. اینجا جایی بود که میرزاتقی خان بدنیا آمده بود و بدلیل مجاورت خانه پدری با روستای مهرآباد یعنی روستای خاندان قائم مقام توانسته بود زیر سایه پدر به دستگاه قائم مقامی راه پیدا کند. همه چیز از همین جا آغاز شده بود. روستای هزاوه جایی که امیرکبیر در آن متولد شد و از آن برخاست کامل کننده ‌نشانه های حضور او بود و در روبروی خانه ی پدری میرزا تقی خان، این سفر  دوباره تلنگری شگفت در میانه ی این همه اتفاقات سرزمینم شد‌.  هزاوه روستایی زیبا در کنار شهر اراک است که به یمن بازسازی انجام شده  بافت سنتی خود را حفظ کرده و به یک هدف گردشگری تبدیل شده است.

خانه پدری امیرکبیر در این روستا واقع است و او تا ۶ سالگی را در این خانه سپری کرده است. خانه ای متعلق به دوران قاجار با بالکنی زیبا به کوچه ای دلباز. حس خوبی به انسان دست می دهد وقتی در چنین فضایی قدم بردارد و نفس بکشد. من و همسرم در سکوت، اتاق های این عمارت زیبا را گشتیم و دیوارها و سقف و حیاط آن را دیدیم و در این فضا نفس کشیدیم. وقتی مکانی با تاریخ این کشور این گونه در هم تنیده باشد بخصوص اندوه و حسرت زیادی را در انسان بوجود آورد تاثیرش چنان ژرف خواهد بود که محال است به این سادگی ها دست از سر انسان بردارد و آیا اصلا مگر قرار است دست از سر انسان بردارد؟ اما سفری چنین تامل انگیز نمی توانست به اینجا ختم شود.

کمی آن طرف تر در روستای مهرآباد خانه قائم مقام فراهانی گرچه فقط ویرانه ای از آن باقی مانده اما هنوز پابرجاست. نمی دانم آیا هیچ گاه مرمت خواهد شد و یا نه، ما از جمله آخرین بازدید کنندگان آن ویرانه بودیم.  قدم زدن در میان آن خشت و گل هایی که هر آن احتمال ریزششان بود مرا به فکرهای دور دیگری بود. به فکر نقش مهمی که قائم مقام و خاندانش در این ماجرا داشتند. تاریخ معاصر ایران بدون بازگویی بلندنظری ها و بزرگواری های این خاندان تاریخی ناقص است.

قائم مقام فراهانی:

میرزا ابوالقاسم  فراهانی و پدرش میرزا بزرگ فراهانی نتنها در رشد و تربیت میرزاتقی خان نقش مهمی داشتند بلکه نام آنها بعنوان یکی از بزرگترین، شریف ترین و ایران دوست ترین  چهره های معاصر برای همیشه در اذهان ایرانیان باقی خواهد ماند. آنان که هر دو ملقب به قائم مقام بودند در دستگاه نائب السطنه عباس میرزا سالیان درازی را به خدمت گذراندند و آنچه بعنوان مکتب تبریز معروف گشت حاصل کار و بینش آن دو بزرگوار بود.درست است که نام اصلاحات بنیادی با امیرکبیر گره خورده ولی همانطور که فریدون آدمیت می گوید باید این پدر و پسر را آغازگر جنبش اصلاعات دانست.  از منظر بحث ما اولین ترویج ها برای دانستن علوم نوین نیز در همین دوره صورت گرفت. لذا اگر میرزا تقی خان، امیرکبیر شد ریشه در پرورش در چنین خاندانی با چنین طرز تفکر والائی  داشت.

همین علقه نیز من را به آشنایی با این خاندان بزرگ کشاند. لذا در همان جایی که من به کار طبابت مشغولم نجواهای قائم مقام هم در گوشم پیچید پس دنبال او هم روان شدم.  در باغ نگارستان جایی را به من نشان دادند که احتمالا  همان جایی ست که قائم مقام را به دستور محمدشاه قاجار خفه کردند. در این باغ بارها قدم زده ام و آنچه رخ داد را دوره کردم  و کمی آن سوتر در بارگاه حضرت عبدالعظیم بر مزار او فاتحه خوانده ام  و به حال تاریخ این مملکت اشک ریخته ام. انگار همه چیز جمع شده تا مرا در بیمارستان سینا که روز اول فقط برای آموختن رشته مغز و اعصاب وارد آن شدم با انبوهی از اتفاقات و حسرت ها آشنا کند که ریشه هر آنچه امروز شاهدش هستیم در انبوه همان اتفاقات نهفته است.

اما در روستای مهرآباد و در ویرانه های خانه قائم مقام فراهانی بود  که فهمیدم هر چند افراد نقش مهمی در تاریخ ایفا می کنند اما این طرز تفکر است که همین انسان ها را می سازد و کسی چون امیرکبیر نیز از این موضوع مستثنا نبود. شاید اگر خاندان قائم مقام نبود امیرکبیر نیز نتنها به چنین درجه ای در تاریخ ما نمی رسید بلکه شاید چنین دغدغه هایی نیز نمی داشت. آنچه سید جواد طباطبائی از آن با عنوان مکتب تبریز نام می برد یعنی اندیشه تجدد طلبانه که به همت عباس میرزا و خاندان فراهانی و در نهایت امیرکبیر در تبریز شکل گرفت  سوال اساسی اش دلیل عقب ماندگی ایران بود  و سعی در جبران آن داشت. و همین سوال و جستجوی عظیم برای یافتن راه حل آن بود که به دارالفنون و بعد سازمان های مهمی چون دانشگاه تهران و بیمارستان سینا و سایر نهادهای علمی منتهی شد. یک نفر نمی توانست در تحقق چنین هدفی موفق باشد هر چند که هنوز که هنوز است نیز در تحقق آن ناتوان بوده ایم. در روستای  مهرآباد بود که فهمیدم هنوز که هنوز است بعد از گذشت 170 سال از قتل امیرکبیر ما نیازمند مکتبی هستیم که حرف اصلی اش لزوم توجه به علم و تفکر علمی در این سرزمین باشد. مکتبی که ساختارها را بسازد و در ساختارها اثر گذار باشد.

لزوم مکتبی علم محورانه در ایران:

اکنون که نزدیک به دو قرن از مرگ امیر کبیر می گذرد هنوز که هنوز است ما درگیر همان دغدغه هایی هستیم که امیرکبیر داشت و جای تاسف است که به بسیاری از آنها هم نرسیده ایم. من به دغدغه های سیاسی و اجتماعی کاری ندارم، که متاسفانه هیچ کدام از آنها نیز محقق نشده اند. منظور من از این بحث همان نبود تفکر علمی و عدم درک اهمیت آن در جامعه ماست که متاسفانه محدود به مردم عادی نبوده و حتی روشنفکران ما نیز چنین دغدغه ای را ندارند. قابل ذکر است که منظور من بطور مشخص علوم تجربی است زیرا مهم ترين روش هایی که در تفکر علمی مطرح می گردند از دل علوم تجربی برخواسته اند. شاید برای درک عمیق تر موضوع، بهتر باشد نگاهی به کار فرانسیس بیکن بیندازیم که پایه گذار تفکر علمی در جهان جدید است. بیکن خود دانشمند نبود بلکه سعی در توضیح روش علمی داشت. روشی که صرفا بواسطه آن توانایی درک جهان را خواهیم داشت. این روش همان تجربه و مشاهده است و طبق نظر بیکن بجز مشاهده و تجربه راه دیگری برای کشف قوانین علمی نخواهد بود.

او با نوشتن کتاب «ارغنون نو» سعی کرد منطق قیاسی ارسطو را کنار گذاشته و روش استقرا را برای کشف قوانین طبیعت معرفی نماید. بیکن هیچ کشف علمی ای انجام نمی دهد . او به جای ارائه قانون های طبیعت ، روش تفکر در مورد طبیعت را به ما می آموزد و همین شیوه ی تفکر است که باعث انقلاب های علمی در اروپا می شود.

 حال طبق آنچه گفته شد از منظر علم ورزانه اهمیت کار امیرکبیر مشخص می شود. باید ذکر کنیم که امیرکبیر نه فیلسوف و نه عالم علوم تجربی بود. او سیاستمداری بود که می خواست شیوه ی حکمرانی را به شیوه ی درست آن برگرداند و سعی داشت شیوه ی تفکر را در سطح رجال، درباریان و نیز مردم عادی تغییر دهد. تاسیس دارالفنون از مهم ترین اقداماتی بود که توانست این شیوه ی تفکر را برای همیشه تغییر دهد. اگر چه با توجه به ضعف ایران در ارتش اولویت تدریس با علوم نظامی بود اما سایر  علوم تجربی همانند پزشکی و داروسازی نیز در دارالفنون تدریس می شد و آنقدر جنبه تجربی موضوع اهمیت داشت  که با اتکا بر همین دارالفنون بود که  بیست سال بعد بیمارستان سینا با نام «مریض خانه دولتی» احداث شد. امیرکبیر با اینکه یک سیاستمدار بود اما بیش از هر روشنفکری در تاریخ معاصر ایران دغدغه گسترش تفکر علمی را در جامعه ما داشت و شاید از این نطر تنها مرحوم محمدعلی فروغی با وی قابل مقایسه باشد.

از آن زمان علم بسیار پیشرفت کرده اما کماکان ما نیازمند شیوه ای هستیم که بتواند تفکر علمی را در جامعه گسترش یابد و به مردم یاد دهد که در برخورد با مشکلاتشان باید علمی فکر کنند. در غیر اینصورت در بر همان پاشنه خواهد چرخید. هر چه جلوتر می رویم بیشتر به این نتیجه می رسم که دانشگاه های ما از محتوا تهی شده اند و متاسفانه نمی توانند تفکر علمی را به دانشجویان بیاموزند. دانشگاه های ما محلی برای یکسری بحث ها و درس های بی حاصل شده  بطوریکه هیچ خلاقیتی در آنها ها دیده نمی شود و دانشجویان نمی توانند از آنچه می آموزند در زندگی خود استفاده کنند. این معضلی بسیار جدی در جامعه ما آن هم در زمانه ای است که علم، آینده ی بشریت محسوب شده و هر لحظه بر دانسته های بشری بشکل سرسام آوری افزوده می شود. بگمان من مهمترین مسئولیت روشنفکران ما گسترش و ترویج تفکر علمی در سطح جامعه است. اما متاسفانه جامعه ما روشنفکرانی ندارد که دغدغه شان ترویج علم و تفکر علمی باشد. روشنفکرانی که بتوانند حد واسط بین یافته های پیچیده علمی با سطوح جامعه باشند و بتوانند بجای یکسری دستورالعمل کلی، شیوه تفکر علمی را به مردم بیاموزند.

 فراتر از روشنفکران علمی، ما نیازمند رواج مکتبی هستیم که تفکر علمی را در جامعه و نیز دانشگاه های ما ترویج کند . شاید در نظر بسیاری دوران مکتب ها به پایان رسیده باشد. اهمیت علم واضح تر از آن است که نیازمند مکتبی باشد که هدفش نشان دادن اهمیت تفکر علمی در ارتقای رفاه عمومی است. همه می دانند که درمان خوب، راه سازی مناسب، اقتصاد صحیح، سیاست پویا همه و همه نیازمند علم مربوطه هستند.

 اما متاسفانه این بدیهیات اصلا برای جامعه ما بدیهی محسوب نمی شوند. جامعه ای که هنوز درگیر ضد علم و شبه علم بوده و برای درمان کرونا روغن بنفشه تجویز می کند و کتاب هاریسون در طب داخلی  را در آتش می سوزاند نیازمند مکتبی منسجم است که اولویت آن نه آموزش یافته های علمی بلکه اندیشیدن به روش علمی است. چنین اولویتی حتی در دانشگاه های ما نیز وجود ندارد و مشخص است که عامه مردم نیز اطلاعی از ضرورت آن نداشته باشند.

و اما صدای امیرکبیر از میان ستون های سینا:

سفری طول و دراز را با امیرکبیر آغاز کردیم. سفری که بجای کتاب های سیاست و تاریخ از بالین بیماران در بیمارستان سینا آغاز شد. در همان حواشی تهران ناصری را ورق زد، سری به تبریز و خانه امیر زد و در نهایت به هزاره و مهرآباد رسید اما دوباره به بالین بیماران در بیمارستان سینا ختم شد. زیرا ماحصل گفتار ما نیز همین نتایج ملموس تجربی برای مردمی است که درمان آنها به شیوه ای درست از مهم ترین نمودهای ارتقای تفکر علمی در جامعه است. پس این مقاله را با متنی کوتاه که سال ها پیش در مورد بیمارستان سینا نوشتم به پایان می رسانم. متنی که می تواند  دغدغه های امیرکبیر را بازتاب داده و نشان دهد که تاریخ گذشتگان تا چه اندازه زندگی ما و حتی طبابت پزشکی در زمانه جدید را  متاثر می نماید:

امیرکبیر هنوز کودک بود که قائم مقام فراهانی در مورد وی نوشت :

«باری، حقیقت من به کربلائی قربان حسد بردم و بر پسرش می ترسم. ببین چه تنبیهی از من کرده است عجیب تر اینکه بقال نشده تراز وزنی آموخته. خلاصه این پسر خیلی ترقیات دارد و قوانین بزرگ به روزگار می گذارد. باش تا صبح دولتش بدمد».

و صبح دولتش دمید و پسر کربلائی قربان، امیرکبیر شد. کارها کرد، قوانین بزرگ  به روزگار گذاشت و عمارتهای بسیار ساخت. یکی از آنان دارالفنون بود که شاید مهمترین آنان بود. ۲۰ سال بعد ثمره بلافصل این اولین دانشگاه مدرن ایران به ثمرنشست و ناظم الاطباء نفیسی که خود درس آموخته دارالفنون بود “مریضخانه دولتی” را افتتاح کرد . بنای آن در 1266 آغاز شد و در ربیع الاول 1268  افتتاح گردید. در تاریخ معاصر، مریضخانه دولتی نخستین بیمارستان ایران است. به قراری که نوشته اند چهارصد بیمار را می توانستند در آنجا درمان کنند. به موجب آمار منتشر شده در نخستین سال کار بیمارستان، یعنی از ربیع الاول 1268 تا ربیع الثانی 1269 تعداد 2238 مریض در آن معالجه گردیدند.

خورشید دولت میرزا تقی خان اما زود غروب کرد. او چنین ثمره‌ی ای را به چشم ندید. هر چند زود جانش را گرفتند، هر چند آنها که بجای او آمدند دغدغه ی این سرزمین را نداشتند اما بذر آنچه او کاشته بود مهم تر از آن بود که کسی بتواند نادیده اش بگیرد. کشور به علم نیاز داشت. علمی که با عمل همراه باشد و در نتیجه اش بتوان دردی از این مردم دوا کرد. علمی که پسر کربلایی قربان تا این حد بر ورود آن به این سرزمین تاکید داشت. در فین کاشان خونش به خاک رسید و در کربلا مدفون شد.

سالها گذشت. می آمدند و می رفتند. مریضخانه ی دولتی اما به پا بود و اکنون به نام بیمارستان سینا، سالها بر آن گذشته است. می آیند و می روند و حالا وقتی بیماران اورژانس بیمارستان سینا را ویزیت می کنی و به سوی پاویون باز میگردی، بازمی گردی از رنج و درد و فریاد بیماران، از تب و مننژیت و تشنج، از سی تی اسکن و ام آر آی، در آن نیمه های شب ،از میان ستونها و دیوارها، این صدای میرزاتقی خان است که خواب از سرت می پراند. صدائی هنوز نگران، نگران من، نگران تو و نگران این خاک.